Соли 2025, дар арафаи Рӯзи ҷаҳонии озодии матбуот, фазои хабарнигорӣ дар Тоҷикистон дигар ба майдони озодии баён шабоҳат надорад. Зиндон шудани рӯзноманигорон, бастани расонаҳо, худсензура ва тарки касб аз ҷониби журналистони боистеъдод ин ҳама нишонаи як буҳрони амиқ аст, ки ба як маросими дафни хомӯшонаи матбуоти озод табдил ёфтааст. Чаро вазъият ба ин сатҳ расид? Ва чаро ҷомеаи ҷаҳонӣ, бо вуҷуди ҳама шиорҳо дар бораи демократия ва ҳуқуқи инсон, амалан хомӯш аст?
Дар Тоҷикистон, консепсияи “амният” ба абзори аслии фишор ва хомӯшкунии интиқод табдил ёфтааст. Пас аз нооромиҳои Бадахшон дар соли 2012 ва махсусан пас аз амалиёти шадиди соли 2022, давлат мубориза бо “ифротгароӣ” ва “таҳдиди амнияти миллӣ”-ро асоси саркӯби ахбори мустақил қарор дод. Қонунҳое, ки таърифи норавшан доранд, ба мақомот иҷозат медиҳанд, ки ҳар гуна гузориши интиқодӣ ё ҳамкорӣ бо манбаъҳои алтернативиро ҳамчун ҷиноят таъриф кунанд. Ҳамин тартиб, баррасии мавзӯъҳои муҳим — аз ҳуқуқи инсон то коррупсия — ба қаламрави хатарнок табдил ёфт.
Расонаҳо ва журналистони мустақил аз ҷумла “Азия-Плюс”, “Пайк”, “Фараж”, “Нигоҳ” ва дигарон дар муҳити пур аз тарс қарор гирифтанд. Баъзеҳо маҷбур шуданд, ки фаъолияти худро қатъ кунанд, дигарон ба худсензура гузаранд, ва як қисми муҳими онҳо ба хориҷ фирор кунанд. Ин дар ҳолест, ки расонаҳои давлатӣ монополияи иттилоъро нигоҳ дошта, танҳо ба таблиғи дастовардҳои ҳукумат машғуланд. Хабар дигар воситаи таҳқиқ нест он абзори тарғиб шудааст.
Ҳамзамон бо матбуот, ҷомеаи шаҳрвандӣ низ ба марҳилаи фалаҷ шудан расидааст. Созмонҳои мустақили ҷамъиятӣ, ки қаблан барои ҳифзи рӯзноманигорон ва таблиғи озодии баён талош мекарданд, зери фишор баста ё заъиф шудаанд. Барномаҳои дастгирии байналмилалӣ коҳиш ёфта, дастрасӣ ба грант ва ҳамкорӣ бо созмонҳои хориҷӣ ба ҷурм табдил ёфтааст.
Дар пасманзари ин фишорҳо, суоли муҳимтаре шакл мегирад: чаро ҷомеаи байналмилалӣ ИМА, Иттиҳоди Аврупо, СММ ва дигар созмонҳои бонуфуз амалан бо чашми тамошобин ба ин хомӯшӣ менигаранд?
Ҷавоб дар геополитика нуҳуфтааст. Тоҷикистон дар чашми Ғарб бештар як шарики амниятӣ дар ҳамсоягии Афғонистон аст, на як кишвари ба демократия ниёзманд. Бар ивази ҳамкорӣ дар масъалаҳои сарҳадӣ ва мубориза бо “терроризм”, кишвар аз фишорҳои демократӣ озод мондааст. Ғарб омода аст, ки озодии баёнро қурбони “стабилност” ва “ҳамкории амниятӣ” кунад.
Аз тарафи дигар, созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла САҲА, ЮНЕСКО ва Шӯрои ҳуқуқи башари СММ, ҳарчанд ҳар сол изҳорот пахш мекунанд, дар амал чораҳои воқеии дифоъ аз матбуоти озод намегиранд. Қарорҳои Парлумони Аврупо дар сатҳи тавсия боқӣ мемонанд. Ҳеҷ таҳрими сиёсӣ ё иқтисодӣ алайҳи мақомоте, ки масъули саркӯб ҳастанд, ҷорӣ нашудааст.
Натиҷа равшан аст: дар Тоҷикистон имрӯз матбуот ба воситаи таҳқиқи ҳақиқат не, балки барои хомӯш мондан зинда мемонад. Журналистоне ки мехоҳанд суол диҳанд, ё зиндонӣ мешаванд, ё маҷбур ба тарки ватан. Ва дар ҳоле ки пойтахтҳои ҷаҳонӣ бо оромии зоҳирии Душанбе қаноатманданд, дар дохили кишвар як ҷанги хомӯш алайҳи ҳақиқат идома дорад.
